امنیت غذایی کشور و توسعه روستاها، در گرو احداث بادشکن‌ها

سپهر کشاورزی؛ وحیدرضا شادفر، کارشناس ارشد منابع طبیعی| یعنی برای تحقق امنیت غذایی کشور فقط یک راهکار علمی، کم هزینه، سهل الوصول و زیست محیطی وجود دارد، احداث بادشکن پیرامون مزارع، باغ‌ها، دیمزارها، دامداری‌ها، مرغداری‌ها وحتی مراتع (موزاییک و مشبک) و کلاً اطراف روستاها به عنوان مراکز تولید ناخالص ملی کشور.

یکی از دغدغه های مهم بویژه در کشورهای درحال توسعه، رسیدن به سطح قابل قبولی از توسعه در ابعاد مختلف است، توسعه روستایی نیز یکی از ابعاد اولیه ومهم توسعه ملی هر کشور محسوب می شود.

مهاجرت روستاییان به شهرها، بحث مقابل توسعه پایدار و توسعه روستاهاست، بنابراین نخست باید پرسید که چرا روستاییان، از روستاها به شهرها مهاجرت می کنند؟

بیشتر بخوانید: دو کلمه حرف حساب با رئیس‌جمهور محترم

دوم اینکه چرا بعد از گذشت چهار دهه، نتوانسته ایم برای این معضل، تصمیمی‌ اصولی اتخاذ تا جلوی مهاجرت گرفته شود؟

سومین سوال اینکه بادشکن ها چطور به سادگی مانع از مهاجرت از روستا می شوند؟

همه می دانیم، کم توجهی و انحطاط روستا به مثابه انحطاط تمدن است، روستاها در تمام دنیا جایگاه راهبردی در ابعاد مختلف اجتماعی، سیاسی و ملی دارند، یکی از خاستگاه‌ها و پایگاه‌های مهم تولید ثروت در هر کشوری روستاها هستند، بنابراین با قاطعیت می‌توان گفت، برای حفاظت و امنیت کشور، باید روستاها را خصوصاً روستاهای مرزی را به هرشکل و روش علمی حفظ کرد.

می دانید که با بیش از ۹۵ معضل زیست محیطی و عوامل انسانی مانند تغییر اقلیم، گرما، فرسایش خاک، تبخیر وتعرق، سیل و ریزگردها و… که هریک بنوبه خود، سبب کاهش تولیدات کشاورزی، دامی و مرتعی شده و هریک جداگانه تهدیدی برای امنیت غذایی کشور است، روبرو هستیم.

متأسفانه مجموع این معضلات، علاوه بر عدم درآمد، بیکاری و مهاجرت، فاجعه خالی ازسکنه شدن بیش از ۳۸ هزار روستا و آبادی را رقم زده است.

هم اکنون بزرگترین دغدغه و درعین حال خطرآفرین روستاهای منطقه سیستان، مسئله گرد وغبار، تأمین آب، کار و معیشت و… روستاییان است که سبب مهاجرت گسترده مردم محلی گردیده و اگر به فوریت به آن رسیدگی نشود، می تواند مخاطره و زیان غیرقابل جبرانی برای امنیت کشور بدنبال داشته باشد و صدالبته مدیریت غیرکارآمد دهه های قبل استان وعدم توجه مدیران، به داشته ها و پتانسیل های موجود درون استانی و بومی، موجب بروز بزرگترین معضل اجتماعی روستاها گردیده است.

درحالیکه تجربیات موفق توسعه روستایی، در کشورهای پیشرو نشان می دهد که توسعه روستاها با تزریق سرمایه و فنآوری تحقق نمی یابد، امروزه توجه به طرح های ساده، کوچک زودبازده و مؤثر و از طرفی روحیه کارآفرینی بین کشاورزان، از مهمترین راهکارهای توسعه روستاها محسوب می شود.

در تعریف توسعه کارآفرینی روستایی آمده است:

توسعه کارآفرینی روستایی، پتانسیلی برای کمک به تنوع بخشی درآمد و افزایش تولیدات کشاورزی است که فرصت مناسبی برای کاهش مخاطرات معیشتی و افزایش امنیت غذایی در مناطق روستایی را فراهم می آورد. (و با کمی دقت، متوجه میشوید که این جمله دقیقاً تعریف کارشناسی شده، نقش بی بدیل و مؤثر بادشکن است)

لذا اگر بدنبال نگهداشتن روستاییان در روستاها هستیم، باید عوامل ماندگاری آنان را فراهم کنیم که مهمترین و اصلی‌ترین عامل، ایجاد زیرساخت هایی برای افزایش درآمد روستاییان است، کلاً بهبود وضع روستاییان از دو دیدگاه قابل بررسی است، ازآنجا که فعالیت عمده روستاییان تولید محصولات کشاورزی و دامی است، درآمدشان را یا با افزایش تولید و یا با افزایش قیمت می توان بهبود بخشید، افزایش قیمت محصولات، بدلیل تورم توصیه نمی شود، لذا تنها راه بهبود وضعیت اقتصادی روستاییان، افزایش تولید است که البته راهکارهای زیادی برای افزایش تولید پیشنهاد می شود! ازجمله: بهره گیری از مکانیزاسیون، ماشین آلات، تکنولوژی های روز، بذر مناسب، مصرف سموم و کودهای شیمیایی، آبیاری تحت فشار و… که البته همه این عوامل، نیاز به بودجه های کلان دارند که در این اوضاع اقتصادی، هیچ کشاورزی بدون ایفای نقش بانک ها نمی تواند، توان مالی لازم را داشته باشد و لذا تنها یک راهکار بسیار اثرگذار و اجرایی می ماند.

افزایش تولید و بهبود وضعیت اقتصادی روستاییان، با احداث کمربندهای سبز یا بادشکن.

بادشکن، پروژه ای که با کمک خود بهره برداران و کشاورزان عملیاتی می گردد و برای اجرایی شدن، نیازی به بودجه دولتی ندارد، بادشکن علاوه بر افزایش بهره وری آب، صرفه جویی آب و کاهش مصرف سموم و کودهای شیمیایی، بطور چشمگیری سبب افزایش راندمان تولید می گردد.

حتی برای اجرایی شدن و اخذ نتیجه ملموس و ابتر مانده “ماده ۱۴ قانون افزایش بهره وری، مصوب سال ۸۹ مجلس شورای اسلامی” برای دستیابی به افزایش تولید علوفه و سایر تولیدات مرتعی نیز تنها راهکار احداث بادشکن ( البته به شکل موزاییک و مشبک) است.

تجارب سایر کشورها: در آفریقا دیوار سبز بادشکن، ازسال ۲۰۰۷ از سنگال تا اریتره و سومالی در غرب درحال اجراست. تاکنون ۱۱میلیون درخت کاشته شده. بررسی های سازمان ملل نشان داد که سالانه صدها هزارهکتار ازپوشش گیاهی آفریقا کاسته میشود و درصورت بی توجهی، آفریقا به صحرایی ازخاک تبدیل ومعضل ریزگرد برای کشورهای اروپایی درپی خواهد داشت، به همین خاطر ‘پروژه دیوار سبز’ با هدف جلوگیری از بیابانزایی ارائه شد. میانگین بارندگی سالانه آفریقا (۳۰ میلیمتر) شرایط آب وهوایی وخشکسالی موجب شده بود که امکان کشاورزی سلب و روستاییان این مناطق عمدتاً با فقر و بیماری دست به گریبان باشند، درحالیکه اجرای طرح بادشکن، علاوه بر مزایای زیست محیطی، سبب توسعه اقتصادی روستاهای این مناطق شد.

آمریکا نیز درسال ۱۹۳۲ درگیر طوفان بود. بین سال‌های ۱۹۳۰ تا ۱۹۴۰ تعداد ۳,۵ میلیون نفر از روستاییان به کالیفرنیا مهاجرت کردند، گرد وغبار ضرر و زیان زیادی به کشاورزان وارد ساخت، درسال ۱۹۳۳ دولت آمریکا برنامه حفاظت از خاک را آغاز کرد، برای جلوگیری از طوفان‌های خاک و مرطوب نگهداشتن و تثبیت خاک، بادشکن با بیش از۲۰۰ میلیون درخت از کانادا تا تگزاس احداث شد و البته ده ها نمونه موفق از نتایج احداث بادشکن و رسیدن به توسعه اقتصادی روستاها، در ازبکستان، کوبوجی چین، ژاپن، هند، آرژانتین و … از سوی FAO گزارش شده است.

مزایا و محسنات احداث بادشکن براساس آمار FAO   و UNDP

• کاهش اثرات سوء بادهای شدید و دائمی
• جلوگیری از فرسایش بادی خاک
• افزایش تولید و راندمان محصول
• تعدیل دما بین ۲- ۵ درجه سانتیگراد
• افزایش رطوبت نسبی هوا در مناطق خشک و نیمه خشک
• کاهش میزان تبخیر سالیانه از سطح
• بهبودی شرایط اقلیمی

 بعضاً در مواقع بحران، راهکار و راه حل ها، آنقدر ساده هستند که براحتی از آن عبور می کنیم.

متأسفانه در ایران بیشتر اقدامات کوتاه مدت مورد توجه است (طرح‌هایی که درچشم هستند و درکوتاه مدت جواب می‌دهند!) بعضاً سیاستمداران و مسئولان، به این اقدامات بیشتر تمایل دارند و از اقدامات اصلی مدیریتی خود غافل می‌مانند.

میدانید که عامل اصلی بروز خشکسالی ها، فرسایش خاک، فرونشست زمین و ریزگردها و… از دست رفتن رطوبت خاک است. کارشناسان عقیده دارند، زیان وخسارت فرسایش خاک به اقتصاد کشور دو برابر درآمد نفتی است و اگر بخواهیم با فرسایش خاک مقابله کنیم اولین راهکار احداث بادشکن هاست.

ازطرفی حدود ۹۰ % آب کشور دربخش کشاورزی مصرف می‌شود، متأسفانه بخش اعظم آن بدلایل مختلف ازجمله تغییرات اقلیمی، افزایش دما، تبخیر وتعرق و… بدون هیچ اقدام پیشگیرانه ای، تلف و از دست می‌رود! اسفبارتر اینکه راندمان مصرف آب نیز حدود ۳۵ % است و از استانداردهای بین المللی فاصله داریم و این درحالی است که با احداث بادشکن اطراف مزارع و باغات و… علاوه بر افزایش بهره وری آب و جلوگیری از تبخیر، در مصرف نیز صرفه جویی می گردد و همین مقدار آب صرفه جویی شده در چاه یا قنات باقی می ماند و به مرور زمان، سبب بالارفتن سطح آبهای زیرزمینی می شود و اگر منبع تأمین رودخانه باشد، مقدار آب صرفه جویی شده، به تالاب میریزد و در هرصورت به احیای منابع آب های زیرزمینی کمک شایان توجهی می شود.

ریاست محترم سازمان حفاظت محیط زیست آقای دکتر سلاجقه، اخیراً فرموده اند: “بارشهای سالانه در کشور بدلیل تغییرات اقلیمی، از ۴۱۳ میلیاردمترمکعب به ۴۰۰ میلیاردمترمکعب رسیده است که از این مقدار ۲۷۰ میلیاردمترمکعب تبخیر می شود و اگر با ارائه راهکاری علمی، بتوان تنها یک درصد از شدت تبخیر را کاهش دهیم، به اندازه حجم ۱۴ سد امیرکبیرکرج، آب ذخیره می کنیم.”  درتأیید این مطلب میتوان گفت که این مهم و ذخیره آب، حتی بیش از تعداد ۱۴ سد، براحتی امکانپذیراست والبته فقط در گرو عملیاتی نمودن طرح ملی بادشکن می توان به این مهم دست یافت.

میزان تبخیر در کشور چندین برابر میزان بارندگی است، ۹۰ % رطوبت حاصل از بارندگی ها، با تبخیر از دست می رود، پس نیاز است تمهیداتی اندیشیده شود تا در مزارع خصوصاً دیمزارها، این رطوبت کم، ماندگاری بیشتری داشته و زمان بیشتری در اختیار گیاه قرار گیرد، بهتر است ابتدا در دیمزارها ومزارع و باغات و… با احداث بادشکن، زیرساخت لازم را فراهم کنیم، بعد توقع تولید بیشتر را داشته باشیم.

میدانیدکه استفاده بیش از ۴۰ درصد از منابع آبی تجدیدپذیر، کشور را با کمبود فیزیکی آب مواجه ساخته و اگر این مقدار مصرف به ۷۵ درصد برسد، با ورشکستگی آبی مواجه خواهیم شد، درحال حاضر دو کشور ایران و مصر در این وضعیت قراردارند واین درحالی است که کارشناسان معتقدند خروج کشور ازشرایط ورشکستگی آبی، با صرفه جویی صرفاً ۱۰ % آب دربخش کشاورزی، امکانپذیر است و این صرفه جویی فقط و فقط در گرو احداث و عملیاتی نمودن بادشکن هاست.

شایان ذکر است، درنشریه ضوابط فنی و معیارهای احداث بادشکن زنده، شماره ۶۵۸ معاونت برنامه ریزی ریاست جمهوری سال ۹۳ آمده است:

به منظور توسعه احداث بادشکن لازم است، اقدامات ترویجی و آموزشی در مناطق مستعد بعمل آید.

ضروری است تا درموقع عقد قرارداد بیمه محصولات کشاورزی، راهکارهای تشویقی یا اجباری احداث بادشکن پیرامون مزارع اجرا شود.

لذا پیشنهاد می گردد، اکنون که طرح تولید و کاشت یک میلیارد اصله نهال در کشور آغاز گردیده است، زمان بسیار مناسبی است که با کمک ۴.۵ میلیون نفر بهره بردار، کشاورزان، دامداران و کلاً روستاییان، با آموزش، ترویج و هدفمند کردن و سمت و سوی علمی دادن به نهالکاری ها، در قالب بادشکن پیرامون مزارع، باغات، دامداری ها و… ازمزایای بیشمار بادشکن ها بهره مند گردیده، علاوه بر صرفه جویی در آب و افزایش بهره وری، با افزایش راندمان تولید، رونق اقتصادی روستاها را محقق و امنیت غذایی را که حق مردم ایران زمین است برای هموطنان عزیز به ارمغان آورد.