افزایش عملکرد باغات پسته تنها راه رقابت در بازارهای جهانی

در خبرها آمده بود، آمریکا و ترکیه بازار پسته را از ایران ربودند. باتوجه به اینکه درحال حاضر بزرگترین تولیدکننده پسته از نظر سطح زیرکشت و سومین تولیدکننده دنیا هستیم، اما متأسفانه به گوش می رسد که ترکیه هم جای ایران را گرفت!  

سپهر کشاورزی؛ خشکسالی های پی در پی، عدم کار کارشناسی و برنامه ریزی لازم برای تأمین آب مورد نیاز باغ های پسته، سموم بی کیفیت و قیمت بالای نهاده ها و… از دلایلی است که سبب شده تولید پسته از سال ۹۰ تا امروز به نصف رسیده، یعنی از ۳۳۰ هزار تن به ۱۸۰ هزار تن رسیده است.

پسته یکی از مهمترین محصولات باغبانی کشور است. استان کرمان و شهرستان رفسنجان، مرکز اصلی تولید پسته در ایران به ‌شمار می‌آیند. شوری، خشکسالی‌ها وعدم برنامه‌ریزی برای تأمین آب مورد نیاز باغ‌های پسته، افت چشمگیری را درسال‌های اخیر ایجاد نموده است و درهمین حال درخبرها می شنویم که آمریکا با افزایش عملکرد و میزان تولید، به اولین صادرکننده این محصول درجهان تبدیل گردیده است.

اما آیا راهکار برونرفت از این بحران وجود دارد یا خیر؟

میدانید که سیستم تولید پسته در آمریکا، عمده مالکی می باشد و بودجه های هنگفتی صرف تحقیقات، آموزش و ترویج در زمینه های مختلف مورد نیاز محصول می گردد، درحالیکه در ایران اینطور نیست و این بزرگترین ضعف محصول پسته در ایران است.

ازطرفی میزان مصرف آب در باغات پسته آمریکا ۱۲۰۰۰ مترمکعب درهکتار درسال است، این درحالیست که مقدار مصرف آب باغات پسته در ایران بطور متوسط برابر با ۷۵۰۰ مترمکعب درهکتار درسال می باشد، گرچه در عمل و در روش آبیاری غرقابی، بیشتر از آن هم در ایران، آبیاری می گردد، اما بی نتیجه چراکه بیش از ۷۰ درصد آن یا تبخیر می شود و یا از دسترس ریشه درختان پسته خارج می گردد.

 افزایش میزان تولید و بهره وری در واحد سطح (باغات پسته):

می دانیدکه حفظ سهم بازار، نیازمند تولید کافی محصول می باشد و اینکه ایران درگذشته سهم بالایی از بازار را داشته بهمین دلیل بوده است، لذا افزایش تولید پسته، بایستی بعنوان یک هدف راهبردی درنظر گرفته شود. برای رسیدن به این هدف، راهکارهای زیادی پیشنهاد می گردد مانند:

• استفاده بهینه از آب درباغات موجود باتوجه به کیفیت وکمیت آب.

• حمایت از تحقیقات کشاورزی خصوصاً تحقیقاتی که سبب افزایش بهره وری آب گردد.

• ایجاد باغات الگویی با انجام برنامه‌های اصلاح واحیاء باغات موجود.

• تشویق باغداران جهت اصلاح وضعیت موجود باغات و رسیدن به عملکرد حداقل یک تن درهکتار.

• ایجاد درآمد جایگزین برای پسته کاران (منبع درآمد کافی برای امرار معاش) و …

اما به عقیده کارشناسان، باید راهکاری ارائه داد که نیازی به تکنولوژی خاصی نداشته باشد، در توان باغداران چه از لحاظ بودجه لازم و هزینه مورد نیاز وچه از لحاظ فنی و اجرایی درتوان باغدار باشد و چه بهتر که موفقیت و اثرگذاری آن، تجربه شده باشد.

 در این مقال می‌خواهیم به یکی از موثرترین راهکارهای افزایش راندمان محصول پسته، یعنی احداث بادشکن اطراف باغ های پسته بپردازیم.

باید توجه داشت که علاوه بر موارد فوق، معضلات زیستی و عوامل انسانی متعدد دیگری نیز سبب کاهش راندمان تولید پسته می گردند، ابتدا باید مشکلات زیستی مناطق را شناسایی و معرفی کرد، عواملی مانند فرسایش خاک، فقر خاک، تغییر اقلیم و ۲ درجه گرمایش، افزایش تبخیر و تعرق، کاهش رطوبت نسبی، کمی بارندگی ها با پراکنش های نامناسب، کم آبی و بعضاً بی آبی، سرمازدگی، احیاناً شوری آب آبیاری، بیلان منفی آب های زیرزمینی منطقه، خشکسالی، میزان تخریب خصوصیات فیزیکی خاک، آبشویی، بادهای مضره مانند تش باد منطقه، طوفان، ریزگردها، کاهش پوشش گیاهی، افزایش آلبیدو، کاهش حاصلخیزی خاک و نهایتاً ازدست رفتن رطوبت خاک در مناطق خشک ونیمه خشک و… از سویی عوامل انسانی مانند استفاده بی رویه از سموم و کودهای شیمیایی وحتی دربعضی مواقع آبیاری بیرویه که سبب شورشدن بیشتر خاک براثر آبیاری زیاد ایجاد می گردد و… نیز می تواند اثرات سوء داشته باشد. در آبیاری های سنتی، حجم زیادی از آب علاوه بر اتلاف بصورت نفوذ عمقی، پس ازبجا گذاشتن نمک در سطح خاک، تبخیر می شود که باید به این معضل توجه بیشتری داشت.

ازطرفی باتوجه به سله بستن خاک و تخریب لوله های مویینه، یا درصورتی که دور آبیاری دیرتر انجام گردد، مکش خاک بحدی می رسد که ریشه گیاه نه تنها قادر به جذب رطوبت لازمه نیست، بلکه ابتدا سبب کم بار دادن درختان می گردد و سپس با بروز تنش وشوک به درخت، شاهد خشک شدن درختان پسته خواهیم بود.

همانطورکه قبلاً اشاره شد، در مناطق کویری در اثر وزش بادهای گرم در بعضی روزها میزان تبخیر و تعرق به میزان زیادی افزایش می یابد و متأسفانه اکثر باغ های پسته در مناطق بادخیز قرار دارند. یکی دیگر از مضرات بادها اینکه، وزش باد تعادل اسکلتی درختان را به هم می زند و منجر به خسارت می گردند، لذا ضروری است تمهیداتی اندیشیده شود که نه تنها مشکلات و معضلات زیستی را مقابله و کاهش داد، بلکه با تأثیر مثبت بر خاک و گیاه که در اینجا منظور درختان پسته می باشند، موجبات افزایش راندمان تولید را فراهم ساخت و این مهم چیزی نیست جز احداث ۲ ردیف بادشکن اطراف باغات پسته که باید درجهت عمود بر بادهای غالب منطقه و به فاصله ۵ متر از اولین ردیف، اقدام به کاشت و احداث نمود، بادشکن، از ۲ ردیف تشکیل شده که ردیف اول بهتراست از درختان سنجد استفاده نمود و ردیف دوم پسته نر پیشنهاد می گردد، فاصله بین درختان بادشکن، روی ردیف ازهم ۲ متر و در ۲ ردیف و فاصله هر ردیف یک متر (ضربدری) طراحی گردد.

از مزایای دیگر این بادشکن پراکنش گسترده و پوشش مطلوب گرده در زمان گرده پسته نر (ردیف دوم) می باشد، ردیف اول بادشکن باغ های پسته، از درختان مقاوم و کم آب سنجد توصیه می شود و دلیل آن، علاوه بر ایجاد درآمد جایگزین، ایجاد همزیستی ازت فیمابین سنجد با درختان پسته می باشد.

در واقع درختان سنجد که بشکل طبیعی ازت خاک را تثبیت می نمایند، ازت مورد نیاز درختان پسته را تأمین و بشکلی ارگانیک در اختیار درختان پسته قرار می دهند. از این پس می توان شاهد افزایش کمی و کیفی محصول پسته بعضاً تا ۳ برابر نیز بود.

با توجه به تجربیات و یافته های تحقیقاتی در ایستگاه های تحقیقاتی پسته درمناطق مخلف دنیا نسبت به ۸-۹ درختان نر به ماده در باغ توصیه می شود معمولاً به منظور اطمینان از وجود گرده کافی در زمان گلدهی، در جهت عمود بر باد غالب منطقه یک ردیف از مجموعه از ارقام نر زودگل متوسط گل و دیرگل پیوند می گردد، تا بتواند حداکثر همپوشانی را با ارقام ماده موجود ایجاد نماید. گل سنجد نیز بسیار معطر و جاذب زنبور عسل و سایر حشرات است که این مهم نیز در بهبود گرده افشانی باغ پسته، بسیار حائز اهمیت و نقش آفرین است البته درخصوص بادشکن با گونه سنجد، مطالب و دلایل علمی و تجربی زیادی وجود دارد که در این مجال نمی گنجد.

با وجود بادشکن ها، میزان مصرف کود و سموم شیمیایی به میزان قابل توجهی کاهش می یابد. احداث بادشکن درجهت شمالی که غالباً باد‌های سرد می‌وزند، موجب محافظت درختان پسته از سرما نیز می‌شود. برعکس، در فصل گرما، بادشکن ها با تعدیل دما نقش آفرین هستند.

شایان ذکر است، فائو درگزارش ۲۰۱۶ خود آورده است، تغییرات اقلیمی و افزایش دما، برعملکرد محصول و قیمت مواد تأثیر گذاشته، بنابراین با ‌استفاده از ارقامی که در برابر گرما، مقاوم بوده و داری شاخص‌ کارآیی نیتروژن (در باروری خاک) باشند، می‌توان به افزایش بهره‌وری و بهبود افزایش درآمد کشاورزان، باغداران و روستاییان کمک کرد.

احداث بادشکن با گونه غالب سنجد، علاوه بر افزایش راندمان تولید محصولات زراعی و باغی (تا ۷۰ درصد) باعث صرفه جویی چشمگیر ۵۰ درصدی در مصرف آب نیز می شوند. در آبیاری های سنتی، حجم زیادی از آب، علاوه بر اتلاف بصورت نفوذ عمقی، پس ازبجا گذاشتن نمک در سطح خاک، تبخیر می شود که با احداث بادشکن و جلوگیری از برخورد مستقیم باد به زمین باغ و محل ریشه زایی، از تبخیر آب جلوگیری بعمل آمده و لذا صرفه جویی را شاهد خواهیم بود.

درآمد باغداران و پسته کاران را میتوان با افزایش تولید و یا با افزایش قیمت محصولات تولیدی بهبود بخشید، افزایش قیمت محصولات، بدلیل تورم توصیه نمی شود، لذا تنها راه بهبود وضعیت اقتصادی باغداران و پسته کاران، افزایش تولید است، با احداث بادشکن باگونه سنجد پیرامون باغات پسته این افزایش تولید و بهبود وضعیت اقتصادی باغداران، براحتی و سهل الوصول امکانپذیر است.

وحیدرضا شادفر- کارشناس ارشد منابع طبیعی